Η διαμόρφωση νέων θεσμών λαϊκής εξουσίας στην περίοδο του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ

Οταν κατά τη διάρκεια της κατοχής φουντώνει το αντάρτικο και μια σειρά περιοχές ελευθερώνονται από τους χιτλερικούς κατακτητές, τα διορισμένα κοινοτικά συμβούλια, που είχαν χρεοκοπήσει στη συνείδηση του λαού, διαλύονται ή πέφτουν σε αδράνεια.
Οι ελεύθεροι πληθυσμοί δεν θέλουν πια να διοικούνται από το κράτος των συνεργατών του ναζισμού. Προβάλλει πια με οξύτητα το πρόβλημα της διοίκησης, το πρόβλημα της εξουσίας. Μπορούμε να πούμε ότι η ανάπτυξη του εθνικοαπελευθερωτικού και ιδιαίτερα του ένοπλου αγώνα έθεσε το πρόβλημα της διαμόρφωσης νέων θεσμών λαϊκής εξουσίας, η οποία όμως δεν μπόρεσε να ολοκληρωθεί με ανατροπή της καπιταλιστικής εξουσίας.
Οι πρώτες προσπάθειες για την εγκαθίδρυση της νέας εξουσίας γίνονται στα ορεινά χωριά της Ευρυτανίας, που μόλις είχαν απελευθερωθεί από τις αντάρτικες ομάδες του ΕΛΑΣ, τον Οκτώβρη του 1942. Στα χωριά Φουρνά, Βράχα και Κλειτσό, με πρωτοβουλία του Αρη, εκλέγονται νέα κοινοτικά συμβούλια από τους κατοίκους των χωριών. Λίγο αργότερα, το Δεκέμβρη του 1942, στην ίδια περιοχή συντάσσεται από την Υπαχτιδική Επιτροπή του ΚΚΕ, με εισήγηση του Γεωργούλα Μπέικου, ο Κώδικας Ποσειδώνας. Ο Κώδικας αυτός αποτέλεσε το πρώτο νομοθέτημα της Εαμικής περιόδου που έθεσε τις βάσεις για την εγκαθίδρυση της λαϊκής εξουσίας. Πηγή εξουσίας είναι ο λαός. Η Γενική Συνέλευση των κατοίκων είναι το ανώτατο όργανο και κύριος φορέας αυτής της εξουσίας. Η διοικητική εξουσία ασκείται από την Επιτροπή Λαϊκής Αυτοδιοίκησης (ΕΛΑ), ενώ η δικαστική εξουσία περνάει στα χέρια του λαού μέσω των Λαϊκών Δικαστηρίων, τα μέλη των οποίων εκλέγονται από τον ίδιο το λαό. Για πρώτη φορά οι γυναίκες αποκτούν δικαίωμα ψήφου και ίσα πολιτικά δικαιώματα με τους άνδρες. Η ΕΛΑ είναι όργανο αιρετό, ανακλητό και υπόλογο στη Γενική Συνέλευση ενώ το αξίωμα συμμετοχής σε αυτήν είναι τιμητικό, άμισθο και υποχρεωτικό. Επίσης η δικαιοσύνη απονέμεται δωρεάν.
Oλα τα μετέπειτα νομοθετήματα, η Εγκύκλιος 4, Ο Κώδικας Στερεάς, οι Διατάξεις του Γενικού Στρατηγείου του ΕΛΑΣ στηρίχθηκαν σ΄ αυτές τις βασικές αρχές του Κώδικα Ποσειδώνα και έδωσαν με τη σειρά τους ουσιαστική ώθηση και πνοή στη νέα εξουσία. Η Εγκύκλιος 4, που εγκρίθηκε από την Επιτροπή Φθιωτιδοφωκίδας και Ευρυτανίας (ΦΦΕ) του ΚΚΕ τον Απρίλη του 1943 περιείχε μια βασική αλλαγή σε σχέση με το Κώδικα Ποσειδώνα, διαχώριζε ρητά την σύνθεση των Λαϊκών Δικαστηρίων από τις ΕΛΑ.
Τον Αύγουστο του ΄43 συνήλθε στο Γαρδίκι της Δυτικής Φθιώτιδας η πρώτη Συνδιάσκεψη αντιπροσώπων αυτοδιοίκησης της ΦΦΕ, που ενέκρινε τον Κώδικα Αυτοδιοίκησης και Λαϊκής Δικαιοσύνης για την Στερεά Ελλάδα, ο οποίος καθορίζει την εκλογή των οργάνων Αυτοδιοίκησης και τον τρόπο λειτουργίας τους. Στο κώδικα Στερεάς, καθώς και σε όλα τα προηγούμενα νομοθετήματα, όπως επίσης και στην πείρα απότ ην λειτουργία της Λαϊκής Αυτοδιοίκησης και της Λαίκής Δικαιοσύνης στηρίχθηκε το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ και εκδίδει την 1/12/1943 την υπ΄ αριθμ. 2929 απόφαση με την οποία εγκρίθηκε ο νέος κώδικας που πήρε την ονομασία "Διατάξεις του ΓΣ του ΕΛΑΣ για την Αυτοδιοίκηση και τη Λαϊκή Δικαιοσύνη". Αναμφισβήτητα οι "Διατάξεις" αποτελούσαν μεχρι εκείνη τη στιγμή το πιο ολοκληρωμένο νομοθέτημα για τους θεσμούς της λαϊκής εξουσίας.
Το χαρακτήρα της λαϊκής εξουσίας που δημιουργήθηκε στην Ελεύθερη Ελλάδα μας δίνει με άμεσο τρόπο η ερμηνευτική εγκύκλιος των Διατάξεων του ΓΣ. του ΕΛΑΣ: "Οταν μιλάμε για αυτοδιοίκηση, δεν εννοούμε 10-15 πρόσωπα που αποτελούν το Κοινοτικό Συμβούλιο και τις διάφορες επιτροπές, αλλά όλο το χωριό. Ολοι οι πολίτες, άνδρες και γυναίκες, με το θεσμό των Γενικών Συνελεύσεων και το δικαίωμα που έχουν σε κάθε στιγμή να ανακαλούν τα όργανα της Αυτοδιοίκησης έχουν το δικαίωμα να κρίνουν, να ελέγχουν, να καθοδηγούν τα όργανα της Αυτοδιοίκησης, δίνοντας έτσι ώθηση και πρωτοβουλία και βοήθεια στη δράση τους, ενώ παράλληλα με το δικαίωμα της ανάκλησης έχουν τη δυνατότητα να ξεκαθαρίζουν άμεσα την Αυτοδιοίκηση από κάθε σάπιο μέλος της".

Οταν αργότερα, το Μάρτη του 1944, συγκροτήθηκε η Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης, στήριξε την κεντρική της εξουσία στους λαοκρατικούς θεσμούς της Εθνικής Αντίστασης. Προκήρυξε εκλογές για το Εθνικό Συμβούλιο στις οποίες ψήφισαν περίπου 1.700.000 άνδρες και γυναίκες. Το Συμβούλιο που προέκυψε από αυτές τις εκλογές συνήλθε στις Κορυσχάδες στις 14 έως 27 Μάη 1944 και έκδωσε ψήφισμα όπου καθορίζεται ο τρόπος άσκησης όλων των εξουσιών στην Ελεύθερη Ελλάδα. Η Λαϊκή Αυτοδιοίκηση και η Λαϊκή Δικαιοσύνη κατοχυρώνονται τόσο στο ψήφισμα αυτό, όσο και στις μεταγενέστερες Πράξεις 55 και 57 της ΠΕΕΑ, που αφορούν αυτούς τους θεσμούς.