Αντεπαναστατική επιστολή του Γρηγορίου του Ε'

Η αντεπαναστατική επιστολή του Γρηγορίου του Ε' που δημοσιεύουμε, παντελώς αγνοημένη από την προϋπάρχουσα βιβλιογραφία, -αν και καταγράφεται χωρίς παράθεση από τον Τάσο Γριτσόπουλο, στην εξαντλητική εργογραφία του για τον Γρηγόριο τον Ε' (|Μονή Φιλοσόφου|, Αθήνα 1960, σελ. 372), είναι μία από τις τέσσερις αντεπαναστατικές επιστολές που επιχείρησε να στείλει ο πατριάρχης στους ύποπτους και συνυπεύθυνους, κατά την οθωμανική νομιμότητα, μητροπολίτες των επίμαχων περιοχών:
Οι δύο πρώτες, με ημερομηνία 11 Μαρτίου 1821, απευθύνονται στον Μητροπολίτη Πλαγηνών, επίσκοπο Βλαχίας, όπου η επανάσταση είχε ήδη ξεσπάσει, ενώ οι επόμενες δύο, με ημερομηνία 13 Μαρτίου, απευθύνονται αντίστοιχα στους επισκόπους, Παλαιών Πατρών Γερμανό και στον Τριπόλεως και Αμυκλών Δανιήλ Παναγιωτόπουλο, όπου η επανάσταση πρόκειται άμεσα να εκραγεί. Και οι τέσσερις επιστολές αναπαράγουν τη λογική που θα επαναληφθεί στο κείμενο του αφορισμού, την υποστήριξη δηλαδή εις "|το πιστόν του ρεαγιαλικίου, και τα χρέη της ειλικρινούς ευπειθείας και υποταγής|" "|εις την κραταιάν βασιλείαν|", ενώ και οι τρεις αρχιερείς υποχρεώνονται δια της πατριαρχικής παρέμβασης να κινηθούν, ώστε να διασφαλίσουν την τάξη στις περιοχές της δικαιοδοσίας τους. Στις επιστολές που απευθύνονται στην Πελοπόννησο αιτούνται "|κοινές αναφορές υπογεγραμμένες από όλους τους αρχιερείς και Προεστώτας με τας Σφραγί()δας των, σημειούντες [...] και ότι είσθε υπέρ πάντας ευπειθέστεροι|" ενώ προς τον Μητροπολίτη Πλαγηνών, όπου ήδη "|ο κατάρατος της μπογδανίας ηγεμών μιαρώς συμφωνήσας μετά του φυγάδος αλεξάνδρου υψηλάντη [...] εκήρυξαν αποστασίαν φανεράν|", η πατριαρχική επιστολή επισείει τον φόβο του Θεού, της Κρίσεως, της κολάσεως και της καθαιρέσεως, αν ο επίσκοπος δεν κατορθώσει να ελέγξει την εξέγερση: "|Προ πάντων δε προσεκτικώτατος έσο η ιερότης σου, αγαπητέ αδελφέ! Εννόησον, ότι έχεις να δως απολογίαν επί του αδεκάστου βήματος του κυρίου ημών εν τη φοβερά εκείνη ημέρα της ετάσεως περί όλων των αυτόθι ομογενών, και των αλλαχού ευρισκομένων, και εξ αιτίας αυτών κακόν τι υποστησομένων. Εκ της χειρός σου εκζητηθήσεται το αίμα αυτών, αν μη και λόγω και έργω εκτελέσης τα αρχιερατικά χρέη σου, προφθάσης την αναγκαίαν θεραπείαν και διόρθωσιν, μεταπείθων τους εξαπατηθέντας, αποδεχόμενος και συγχωρών τους μετανοούντας, και των όρκων εκείνων των σατανικών απαλλάτων~ [...] Καθότι, εάν ο μη γένοιτο! Αντιδιατεθής και άλλα παρά τα εκκλησιαστικώς γραφόμενα επιχειρήσης, ή λόγω, ή έργω, ή διανοία, σε έχομεν εξ εκείνης της ώρας έκπτωτον του αρχιερατικού βαθμού, αυτοκατάκριτον και μέλος αλλότριον και ξένον της εκκλησίας του Θεού, και καθαιρέσει αμετακλήτω ένοχον|..." (|Τα κατά τον αίδημον πρωταθλητήν του ιερού των Ελλήνων Αγώνος, τον Πατριάρχην Κων/πόλεως Γρηγόριον τον Ε', διορθωθέντα και υπομνηματισθέντα υπό του καθηγητού Γ. Γ. Παπαδοπούλου|, τ. 1ος, Αθήναι 1865, σελ. 229). Η λογική της ιερατικής εξουσίας και συνυπευθυνότητας, που επικαλείται στην παραπάνω επιστολή ο πατριάρχης, είναι αντίστοιχη με την επιχειρηματολογία που παραθέτει ο σουλτάνος στο φιρμάνι του απαγχονισμού: "|Επειδή χρέος των ανωτέρων και των αρχηγών, οιουδήποτε και αν ώσιν έθνους, είναι το επαγρυπνείν νυχθημερόν επί των εις την επιτήρησιν αυτών εμπεπιστευμένων προσώπων το πληροφορείσθαι περί πασών των πράξεων αυτών και αναφέρειν εις την κυβέρνησιν πάντα τα μεταξύ αυτών ανακαλυπτόμενα εγκλήματα~ και οι Πατριάρχαι, όντες επίσης, ως εκ της θέσεώς αυτών, ανώτεροι και αρχηγοί των υπηκόων οίτινες ζώσιν εν ασφαλεία υπό την σκιάν της αυτοκρατορικής εξουσίας, [...] κεκτημένοι δε τα ιδιότητας ταύτας, αφ' ού εννοήσωσι τας αγαθάς και κακάς κλίσεις λαού τινός, οφείλουσιν ίνα προλαμβάνωσιν εγκαίρως τας κακάς δι' απειλών τε, και συμβουλών, ή εν ανάγκη δια τιμωριών κατά τα παραγγέλματα της θρησκείας αυτών [...] Αλλ' ο άπιστος Έλλην Πατριάρχης, όστις όμως έδωκε προηγουμένως τοσαύτα αφοσιώσεως δείγματα, δεν ηδυνήθη να μη συμμεθέξη νυν εις τας στάσεις και την επανάστασιν του έθνους αυτού|..." (Ιωάννου Φιλήμωνος, |Δοκίμιον Ιστορικόν περί της Ελληνικής Επαναστάσεως|, τ. Γ', Αθήναι 1860, σελ. 443-444). Στην ιστορία το ζητούμενο δεν ήταν ποτέ να αποδοθούν ευθύνες, ελαφρυντικά και δικαιολογίες... Ζητούμενο είναι να αποκρυπτογραφηθούν μηχανισμοί, διαδρομές και νοοτροπίες, σχέσεις εξουσίας, επικοινωνίες, συνέχειες και ανατροπές, πάντοτε κάτω από το πρίσμα της ευαισθησίας και της επιστημολογικής ετοιμότητας των εμπλεκομένων ιστορικών, κάτω από την αναγκαιότητα της "αξιολογικής ουδετερότητας" του κοινωνικού επιστήμονα, όπως θα έλεγε στις αρχές του 20ου αιώνα και ο Max Weber. Εν προκειμένω, δεν πρόκειται να κρίνουμε την αναγκαστικά αντεπαναστατική δράση του Γρηγορίου του Ε', ή την αναγκαστικά επαναστατική δράση όσων επιχείρησαν να πορευθούν μέσα από τις συμπληγάδες της δικής τους τραγωδίας και της οθωμανικής κατάρρευσης, στην οδό της νεωτερικότητας. Το ζήτημα είναι τουλάχιστον να ξεχωρίσουμε το φαινομενικά αυτονόητο: Δηλαδή, ποιοι αποφάσισαν να συντηρήσουν το παρελθόν και ποιοι το μέλλον~ και να καταλάβουμε πως, όπως συμβαίνει σε επαναστατικές διαδικασίες, και στις δυο περιπτώσεις το τίμημα ήταν ο θάνατος.

"Τω ιερώ μητροπολίτη παλαιών πατρών, υπερτίμω και εξάρχω πάσης αχαϊας, εν αγίω πνεύματι αγαπητώ αδελφώ και συλλειτουργώ της ημών μετριότητος: κύριω: Γερμανώ Γρηγόριος ελέω Θεού αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως νέας Ρώμης και οικουμενικός Πατριάρχης ιερώτατε μητροπολίτα Παλαιών πατρών, υπεράγιε και έξαρχε πάσης αχαϊας, εν αγίω πνεύματι α:γαπητέ αδελφέ και συλλειτουργέ της ημών μετριότητος κύριε: Γερμανέ, χάρις είη σού τη ιερότητι και ειρήνη παρά θεού, ο κατάρατος της μπογδανίας ηγεμών μιαρώς συμφωνήσας μετά του φυγάδος αλεξάνδρου υψηλάντη, και τινας άλλους εκεί ομοιοκακοήθεις, με το πρόσχημα της ελευθερίας εκήρυξαν αποστασίαν φανεράν κατά του βασιλείου του κράτους. η είδησις εδόθη επαγγελματικώς από τον εξοχώτατον πρέσβυν της ρωσίας, ανατρέψαντα και όσα εκείνοι διέδω:σαν, ως έχουσι τάχα συναινούσαν και την ρωσικήν δύναμιν. και γράμματα δε αφαιρέθησαν εις διάφορα μέρη σταλέντα, και έγινε γνωστόν εις το βασίλειον κράτος το κα:κοηθέστατον αυτών σχέδιον με ασυνειδησίαν απαραδειγμάτιστον εκήρυξαν, ότι το σχέδιόν των είναι εθνικόν. πόσον η φήμη αυτή διετάραξε το κράτος, αφήνομεν να συμπεράνη η ιερότης της. αμέσως λοιπόν επεχείρησεν εις την του κακοηθεστάτου εκείνου σχεδίου ανατροπήν η εκκλησία εκδίδωσι γράμματα πανταχού καταρτίζουσα τους ομογενείς εις το πιστόν του ρεγιαλικίου, εκ των οποίων παρά πόδας σταλήσονται και εις αυτά τα μέρη. εν τοσούτω ημείς εδώκαμεν εγγύησιν και διά το γένος, και κατ':εξοχήν διά τους κατά τόπους αρχιερείς. διά να διαλυθώσι δε αι αναφυείσαι υπόνοιαι είναι ανάγκη, άμα τη λαβή της παρούσης η ιερότης σου, να απέλθης εις τριπολιτζάν και συγκαλεσάμενος όλους τους αρχιερείς της πελοποννήσου, να υπογράψητε κοινήν αναφοράν ολοσφράγιστην, δηλωτικήν της κοινής αυτόθι ησυχίας και σιδηράς ευπειθείας εις το βασίλειον κράτος, και να την προφθάσης εις χείρας μας, δια να εμφανισθή εις το κραταιόν δοβλέτι προς παράστασιν της των ομογενών αθωότητος έως ότου να προφθασθώσι και τα γενικώτερα εντεύθεν γράμματα με επίτηδες έξαρχον. πόσον αναγκαία είναι αυτή η πράξις και σωτηριώδης γνωρίζης εκ των ολίγων. εν δε ταις αναφοραίς ανάγκη να γίνεται παράκλησις εκ μέρους της πελοποννήσου, δια να εμφανισθούν και εις αυτό το βασίλειον κράτος. ποίησον λοιπόν ως σοι γράφοντες παρακελευόμεθα, και μη άλλως ανταποκριθής, ότι περιμένομεν κατά πρώτον μετά των αναφορών και την ιδίαν σας πνευματικήν απόκρισιν. η δε θεού χάρις ειη μετά της ιερότητός σου αωηα: μαρτίου: ηγ Κωνσταντινουπόλεως εν Χριστώ Αδελφός ΓΑΚ, "

Ιστορικά Αρχεία Γιάννη Βλαχογιάννη, Αρχείον Ρήγα Παλαμήδη, Επαναστατικά 1820-1821, Φ. 250, έγγραφο 4. (Στην επιστολή διατηρείται η ορθογραφία του πρωτοτύπου)